Przełom Mazowsza i Podlasia

Ziemiom, które staną się terenem naszych podróży, rozmaicie kształtowały się przynależności terytorialne i administracyjne. W średniowieczu należały do Litwy i jakiś czas do Mazowsza. Od czasu utworzenia pierwszego województwa podlaskiego stały się nierozerwalną częścią Podlasia – terenu buforowego między Mazowszem a Rusią. Wiek XIX, będący najbardziej burzliwym pod katem przemian administracyjnych, utwierdzał niezbicie, iż myśląc o okolicach Sokołowa i Węgrowa mamy do czynienia z Podlasiem.

W trzy lata po ostatniej reformie administracyjnej, w roku 2001, podczas siedleckiej sesji archiwalnej Grzegorz Welik pytał na wstępie swego wystąpienia: „Gdzie leżą Siedlce, na Podlasiu, Mazowszu, czy raczej na Lubelszczyźnie?” Pytanie zasadne i interesujące także nas na wstępie lektury niniejszego przewodnika, ponieważ zarówno powiat sokołowski, jak i węgrowski stanowiły integralną część niegdysiejszego województwa siedleckiego. Siedlce zaś potocznie, a powszechnie nazywane były stolicą Podlasia, mimo iż w dawnych dokumentach mowa o nich jako o wsi leżącej w ziemi łukowskiej. Do miana podlaskiego centrum aspirowała również, konkurencyjnie dla Siedlec, Biała Podlaska oraz – już odmiennie i niezależnie od powyższych – Białystok. Po ostatniej zmianie oba powiaty ciążą administracyjnie do stołecznej, mazowieckiej Warszawy, ale problem klarownego podziału nie zaniknął. W literaturze badawczej powszechnie wszak funkcjonuje ukłuty głównie przez siedleckich historyków termin „Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza”, który odnosi się do byłych terenów województw siedleckiego i bialskopodlaskiego. Chociaż Słownik biograficzny południowego Podlasia i wschodniego Mazowsza (Siedlce 2009) objął swym zasięgiem także obecne powiaty: wołomiński (woj. mazowieckie) i rycki (woj. lubelskie).

Jednym z ważniejszych czynników wpływających na nieustanne rozbieżności i problemy przynależnościowe były podziały administracyjne regionu i kraju. W efekcie tego ostatniego np. Międzyrzec Podlaski, Radzyń Podlaski i Biała Podlaska współtworzą województwo lubelskie, a Sokołów Podlaski znajdujący się w obrębie województwa mazowieckiego był w roku 2004 Stolicą Kulturalną Mazowsza (podobnie jak dwa lata wcześniej Węgrów). Dla równowagi zaś w województwie podlaskim znajduje się Wysokie Mazowieckie.

Sięgając do korzeni, należałoby przypomnieć, iż województwo podlaskie z czasów I Rzeczypospolitej (1513 r.) obejmowało ziemie: drohicką, mielnicką i bielską. Nie wchodził w jego skład Białystok. Sokołów Podlaski był zaś ważnym ośrodkiem ziemi drohickiej, Węgrów natomiast – jak podają autorzy Słownika geograficznego królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (t. XIII, Warszawa 1893) – powstał na „zachodnich kresach Podlasia, w dawnej ziemi drohickiej, na pograniczu Mazowsza, do którego należała ziemia liwska, leżąca głównie po lewym brzegu Liwca, lecz obejmująca też wybrzeże prawe rzeki”. Co ważne jednak, leksykografowie podkreślają także, iż „posuwająca się od zachodu kolonizacja obszarów między Liwcem a Bugiem wiązała powstające tu osady ściślejszymi związkami z ziemią liwską i Liwem niż z dalekim Drohiczynem”. Niemniej stolicą tego stosunkowo niewielkiego (12 525 km²) w skali kraju województwa został Drohiczyn. W trakcie Unii Lubelskiej (1569 r.) województwo inkorporowano do Korony, a jego ustalony ostatecznie kształt przetrwał do ostatniego rozbioru w 1795 r. W jego wyniku większa część ziem podlaskich przypadła w udziale Prusom, poza lewobrzeżną częścią ziemi drohickiej i częścią mielnickiej, które przeszły na rzecz Austrii. Gdy w roku następnym przystąpiono do podziału Galicji Zachodniej (jak nazwano zawłaszczone tereny) na dystrykty Siedlce stały się siedzibą dystryktu mazowieckiego, a Sokołów – podlaskiego (należał do niego również Węgrów). W czasach Księstwa Warszawskiego utworzono departament siedlecki (1810-1815) składający się z dziewięciu powiatów, w tym węgrowskiego, i łosickiego, który wchłonął Sokołów i okolice. Królestwo Kongresowe przyniosło następne zmiany i w 1816 roku w miejsce departamentów wprowadzono województwa. W ten sposób w niezmienionym kształcie powiaty węgrowski i łosicki stały się częścią województwa podlaskiego z urzędem w Siedlcach. Jednak po dokonanej zmianie niemal natychmiast rozpoczęły się dyskusje i pertraktacje, by nie poprzestać na kosmetyce. Toteż w niedługim czasie Sokołów Podlaski i 55 okolicznych wsi przeszły z powiatu łosickiego do węgrowskiego.
Wiek XIX był nader burzliwy dla losów naszego, nieistniejącego jedynie na mapach, kraju i skutkował szeregiem rozmaitych przeinaczeń struktur administracyjnych. Przypomnijmy jeszcze jedynie najważniejsze, by nie wchodzić zanadto w detale. Otóż w 1837 r. województwa przemianowano na gubernie, zatem dotychczasowe województwo podlaskie zostało w identycznym kształcie gubernią podlaską. Osiem lat później (1845) jej tereny zostały włączone do guberni lubelskiej. 23 stycznia 1863 r. Tymczasowy Rząd Narodowy przywrócił z małymi zmianami podział na województwa sprzed roku 1845. Po upadku powstania styczniowego dokonano podziału kraju na 10 guberni, wśród których znalazła się już gubernia siedlecka, a nie jak do tej pory podlaska, z osobnymi powiatami węgrowskim i sokołowskim. Ustalony kształt radykalnie zmodyfikowała uchwała Dumy z 6 lipca 1912 r. likwidująca gubernię podlaską. Część jej powiatów przypisano innym jednostkom, a z reszty terenu i ze wschodnich powiatów guberni lubelskiej utworzono gubernię chełmską. Powiat węgrowski włączono do guberni łomżyńskiej, a sokołowski do lubelskiej. W latach I wojny światowej nastąpiło połączenie powiatów węgrowskiego i sokołowskiego w jeden byt administracyjny i włączono je w generał-gebernatorstwo warszawskie. Następnie w II Rzeczypospolitej już jako osobne powiaty znalazły się w województwie lubelskim, by w przededniu II wojny światowej (kwiecień 1939) wejść do województwa warszawskiego. Kiedy interesujące nas tereny znalazły się pod okupacją niemiecką stały się częścią dystryktu warszawskiego generalnego gubernatorstwa, jako – jak już to miało miejsce – powiat sokołowsko-węgrowski. Po wojnie ponownie oba samodzielne powiaty znalazły się w województwie warszawskim, od 1975 r. – w siedleckim, a od 1999 r. ponownie ciążą administracyjnie do Warszawy w ramach województwa mazowieckiego.
Jak więc łatwo zauważyć pierwszy twór administracyjny – województwo podlaskie z 1513 r. obejmował oba powiaty definiując je jako fragmenty Podlasia;

podział ostatni zagarnął je dla Mazowsza. Jest to czynnik niezwykle istotny przy kwestii określania przynależności tożsamościowej do małych ojczyzn. Bo tak naprawdę to nie odgórne podziały, a odczucia mieszkańców są tu najważniejsze. Rozdarcie między Mazowszem a Podlasiem, choć może po prostu graniczność obu krain zaistniała na objętych refleksją terenach, nie pozostają bez wpływu na kulturę i duchowość ich mieszkańców. A przecież to oni są trzonem i sednem historii. Zapraszając Szanownych Czytelników do podróży w te bogate historycznie i kulturowo regiony zapraszamy przecież w wędrówkę po tym, co dała nam przyroda, ale przede wszystkim po wytworach człowieka – kościołach, dworkach, pałacach, historycznych wydarzeniach i legendach.
Publikacja niniejsza ma stanowić przewodnik turystyczny po terenach, które zgodnie z obecnym ustaleniem administracyjnym stanowią wschodnią ścianę województwa mazowieckiego. Mowa tu głównie o powiatach sokołowskim i węgrowskim, ale też jego południowym sąsiedztwie (północ powiatu siedleckiego). Tak zakreślony teren wojaży można uznać za spójny historycznie, kulturowo i mentalnie. Podobieństw jest wiele. Osadzony jest wszakże na dwóch dawnych miastach istniejących już w XV wieku – Sokołowie Podlaskim i Węgrowie. Oba miasta, będące własnością magnacką, nie były jednak miastami rezydencjonalnymi. Kolejni właściciele Sokołowa swą siedzibę mieli w nieodległej Przeździatce, a Węgrowa w Starej Wsi. Dzięki temu rozwój miast, ich urbanistyka i sztuka architektoniczna nie koncentrowały się wokół pałacu – jak miało to choćby miejsce w Siedlcach Czartoryskich i Ogińskich. Nie znaczy to, że miasta te były zaniedbywane. Otoczone w pełni świadomym mecenatem właścicieli stanowiły poważniejsze ośrodki miejskie, niż długo pozostające prowincją Siedlce.
Łączy też ów region jego zdecydowanie rolniczy charakter i ziemianie – nieistniejąca już dziś grupa społeczna, której ślady, choćby w postaci zabudowy dworkowej, są niezbywalną zaletą turystyczną. Tak, jak stykają się tu krainy, tak dla wędrujących swój mariaż rozpościera także piękno przyrody oraz bogactwo historii. Cel rekreacyjno-poznawczej peregrynacji po okolicach Sokołowa, Węgrowa oraz malowniczych zakątkach Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego byłby jasny i oczywisty. Najlepiej chyba oddać go słowami Norwida, który wszelako był z regionem (Korczewem) poniekąd związany: „aby drogę mierzyć przyszłą, trzeba nam pomnieć, skąd się wyszło”. Żeby więc móc spoglądać w szeroko pojętą przyszłość, trzeba najpierw wejrzeć w swe korzenie, trzeba o nich pamiętać ale przede wszystkim najpierw poznać. W tym ma pomóc ten skromny przewodnik.

Opracował A. Ziontek